Trước năm 1975, ở VN từ hồi còn nhỏ tôi đã rất yêu thích các loài hoa. Khi lập gia đình theo chồng ra ở tỉnh Quảng Ngãi, có cơ hội đất nhiều vườn rộng, tôi đã tuyển chọn và trồng gần 50 cây các loại hoa hồng thật đẹp. Khi ở Saigon, tôi cũng có nghe nói đến vườn lan của ông "Minh lớn" có đến hơn ba ngàn (3,000) chậu lan, nhưng là thường dân làm sao tôi có dịp vào trong "Dinh hoa lan" để được ngắm nhìn những chậu lan đó! Thật đáng tiếc!

Nhân một dịp hội chợ Tết vào vườn Tao Đào, tôi có đến xem một gian hàng treo bán những chậu hoa lan màu sắc tím, vàng… rực rỡ, thật đẹp mắt! Tôi chỉ biết đó là các loại lan nhưng không biết là loại lan nào, tên là gì? Khi qua tị nạn tại Hoa Kỳ, có dịp xem loại hoa lan đó tôi mới biết tên là loại Cattleya, nữ hoàng của các loài hoa.

Lan Cattleya, tạm dịch là Cát Lan, có chừng 65 giống mọc tại các xứ thuộc miền Trung Mỹ. Năm 1818, loài lan này được các nhà thám hiểm đem về trồng tại Anh quốc, được nhà thảo mộc học John Lindley đặt tên là Cattleya để vinh danh ông William Cattleya là một nhà trồng tỉa đã thành công trong việc nuôi trồng lan tại nước Anh.

Cattleya có 2 loại chính: loại một lá cao chừng 10-20" (30-50 phân), và loại hai lá có khi cao tới 32-36" (80-90 phân).

Gần đây người ta thấy có thêm một loại nhỏ chỉ cao chừng 4-8" (10-20 phân). Nhưng cả 3 loại nói trên đều có chung một đặc tính lá dầy và cứng. Thân cao từ 1 tới 2 feet (30-60 phân), hoa to từ 2 đến 8 inches (5-20 phân). Loại 1 lá mỗi giò có từ 2 đến 5 hoa. Loại 2 lá có khi có đến 25 hoa, nhưng hoa nhỏ hơn loại 1 lá. Thông thường hoa được mọc ra trong một chiếc bẹ nhưng một đôi khi nụ hoa mọc thẳng từ trong cuống lá ra. Nếu thấy bẹ vàng úa hãy xé bẹ ra làm 2-3 phần, như vậy sẽ cứu được hoa khỏi bị hư.

Lan Cattleya được gọi là nữ hoàng của các loài hoa vì hoa Cattleya to và hương sắc vẹn toàn, mùi hoa thơm ngào ngạt, màu sắc lại rực rỡ. Những hoa màu trắng, tím, hồng hương thơm nhiều hơn. Hoa màu vàng và màu xanh mùi thơm ít hơn. Hoa màu đỏ không thơm hoặc thơm rất ít.

Cattleya nở hoa quanh năm tùy theo từng loại. Đa số nở vào mùa xuân và thu, nhưng những cây lai giống sẽ nở hoa bất cứ mùa nào.

Người ta còn biết có những cây Cattleya labiata là một giống lan đẹp tuyệt diệu. Cây C. Porcia màu tím rất đẹp. Tôi còn nhớ cách đây 5 năm, cô Trâm Lê đem về cho tôi mấy nhánh C. Porcia Canizaro của bác Đáng thay chậu tách ra. Cô Trâm bảo với tôi: "Hoa đẹp lắm cô ơi! Cô trồng đi!" Tôi đã trồng và thấy rằng loại này mau ra cây con, nên bây giờ tôi đã có được 3 chậu. Xin cám ơn bác Đáng và cô Trâm.

Cây C. Blue Boy có màu xanh tím là loài lan rất hiếm. Có cây Blue Heaven như Lc. Elizabeth Born, Lc. Blue Lagoon và có một thứ lan ghép giống là Brassiolaeliocattleya, viết tắt là Blc. Dinh Thuy Yen (Bl Horraine x BLC Jewel Glo) cho ra cây Dinh Thuy Yen màu đỏ cam rất đẹp. Đinh Thúy Yến là tên một vị phu nhân của Thủ Tướng Việt Nam Cộng Hòa. Cũng như phần lớn tên của những phu nhân của Hoa Kỳ đều được đặt tên cho một loài hoa.

Nước Brazil chọn cây Cattleya labiata nở vào mùa xuân làm Quốc lan. Colombia chọn cây Cattleya trianei màu trắng nở vào mùa Đông và Costa Rica chọn cây Cattleya skinneri màu tím hồng nở vào mùa xuân làm Quốc lan.

Cây Cattleya labiata là do nhà thiên nhiên học người Anh trong một chuyến tìm lan đã khám phá thấy ở dẫy núi Organe gần Rio De Janerio. Cây này củ bẹ rất lớn, màu sắc tươi tắn. Cây màu tím là cây nguyên thủy, cây màu trắng lưỡi tím là cây biến dạng. Những nhà sưu tầm ai cũng muốn có cây này. Thật ra cây này được tìm thấy ở phía Bắc Brazil.

Tóm lại, Cattleya là một loài hoa hương thơm quý phái, màu sắc lộng lẫy, huy hoàng. Đó là một loài hoa kỳ diệu đã được mệnh danh là Bà Chúa của muôn hoa.